Naar Noorwegen ? Daar ga je toch in de eerste plaats naartoe voor de magie van de ongerepte Scandinavische natuur? Maar een unieke culturele bezienswaardigheid die je zeker niet mag missen zijn de eeuwenoude houten staafkerken. Ooit waren er meer dan duizend in Scandinavië. Vandaag zijn er nog maar een dertigtal bewaard. Daarvan vind je er 28 …in Noorwegen! De meeste bevinden zich bovendien in de streek van de Westfjorden. Een regio die we -niet toevallig- doorkruisten tijdens onze roadtrip in Noorwegen. Vandaag dus: ons lijstje met 7x bijzondere Noorse staafkerken. Een uitgelezen selectie van fascinerend ambachtswerk met Vikingenroots.
Beetje geschiedenis
De meeste staafkerken in Noord-Europa werden zomaar eventjes 900 jaar geleden gebouwd, tussen de 11de en de 15 de eeuw. Niet zo verwonderlijk, want in die periode werden de Vikingen en andere Germanen gekerstend. De christelijke gemeenschappen die zo ontstonden, bouwden houten kerken om hun godsdienst te belijden. De oudste bewaarde staafkerken in Scandinavië dateren dus van toen. Vaak zijn ze in latere eeuwen aangepast of opgesmukt met bijvoorbeeld wandschilderingen.
Hout en steen
Houten kerken waren er genoeg in het middeleeuwse Europa, zeker in Noord-Europa waar er hout in overvloed was. Vanaf de 12de eeuw kwam er in West-Europa meer welvaart en al snel werden houten huizen en kerken daar vervangen door duurzame exemplaren van steen. De houten kerken vielen immers snel ten prooi aan houtrot, insecten of vuur. De afgelegen gebieden in Scandinavië waren echter armer en Noorse en Zweedse ambachtslui legden zich daarom toe op het bouwen van indrukwekkende houten kerken. Alleen in Noorwegen rezen er al zo’n duizend staafkerken als paddenstoelen uit de grond tussen 1100 en 1300 !
Waarom verdwenen bijna alle staafkerken?
Naast het feit dat hout een minder lang leven beschoren is dan steen, en dat de eerste staafkerken nog pijlers hadden die in vochtige ondergrond rustten en dus snel wegrotten, zorgden de pest en de reformatie ervoor dat de katholieke staafkerken geen lang leven beschoren waren. De pest, die in de 14de eeuw zwaarder huishield in Noorwegen dan in andere Europese landen (50% sterfte onder de bevolking), deed ganse dorpen uitsterven, en er waren dus geen gelovigen noch ambachtslui meer voor de plaatselijke staafkerken.
In de 16de-17de eeuw diende de Reformatie de genadeslag toe aan de Noorse staafkerken: vanaf 1537 werd het Lutherse geloof bij koninklijk besluit de enige godsdienst in het land. Van de 200 katholieke staafkerken stonden er in 1650 nog een luttele honderd overeind. Daarvan blijven er nu nog 28 over, dank zij de Vereniging voor het Behoud van Noorse Oude Monumenten -de Noorse National Trust – die al vroeg in de 19de eeuw (nationalistische) pogingen deed om het Noorse erfgoed te vrijwaren van de sloophamer. De staafkerken golden als HET symbool van Noorwegen. In Zweden is er nog één staafkerk overgebleven.
Maar goed. Tijdens onze rondreis in Noorwegen konden we deze culturele toppers dus niet links laten liggen. Ze alle 28 bezoeken was dan ook weer een beetje teveel van het goede. Ik toon er je zes waarvan de eerste drie niet alleen erg mooi zijn, maar ook aanraders zijn omwille van hun schilderachtige ligging. Moet ik nog meer zeggen?
3x de mooist gelegen staafkerken
Ringebu (ca. 1220)
Het eerste exemplaar van deze merkwaardige houten bouwsels vonden we in Ringebu (zo’n 250 km boven Oslo, nabij het Rondane Nationaal Park). We kwamen er eerder toevallig terecht, omdat we onderweg naar het natuurgebied in het mooie Gudbrandsdalen een wegwijzer naar de kerk zagen. De dag liep al ten einde toen we de helling van de vallei opkronkelden en dit schouwspel zich voor ons ontvouwde:
… een opvallende houten kerk met rode toren, fier op de bergflank oprijzend. Errond: een uitgestrekte begraafplaats met een pittoresk houten poortgebouwtje en een grijze natuurstenen omwalling. Tot onze teleurstelling bleek het gebouw maar tot 17u toegankelijk te zijn. We waren er om 16.50u. Samen met een busje Spaanse toeristen haastten we ons dus naar binnen om onze eerste staafkerk te bezoeken. Alhoewel… ‘staafkerk’: aan de buitenkant waren er niet echt veel staven of pilaren te zien. Wisten wij veel.
Interieur
Binnen zagen we direct wat er met ‘staven’ bedoeld werd. Het kerkinterieur was fraai en verrassend! Die stoere houten constructie en die sfeervolle muurschilderingen! En dat voor een creatie die dateert uit1220… Onvoorstelbaar kranig toch, dit oudje!
De staafkerk van Ringebu is één van de grootste in Noorwegen. ‘Groot’ is relatief: vergeleken met onze kerken lijkt ze eerder klein. Vandaag dient ze nog altijd als parochiekerk van Ringebu.
Staven
En ja, we ontdekken waar de naam “staafkerk” vandaan komt: de basisstructuur van de kerk is een houten constructie van verticale palen (Noors: ‘Staver’). Zij worden onderaan en bovenaan verbonden door een kader van houten horizontale balken. De muren worden gevormd door houten planken.
De verticale pijlers van de eerste (paal)kerken stonden los in de vochtige ondergrond. Dat is meteen ook de verklaring waarom er geen van die kerken is overeind gebleven – het hout rotte weg na 100 jaar. Staafkerken werden de opvolgers van die eerste ‘paalkerken’. Zij kregen immers een stenen fundering die als basis diende voor de houten pilaren die het geraamte van de kerk vormen. Zo konden de houten palen de eeuwen doorkomen. Houten bogen en Sint Andries kruisen versterken de draagkracht van de palen die het dak torsen.
Authentiek ambacht
ALLES is in Ringebu van hout (of in elk geval: de basisstructuur toch). De kerk is gebouwd zonder dat er een spijker aan te pas kwam. Via houten pennen of zwaluwverbindingen hangt de boel aan elkaar, zodat het gebouw zich kan uitzetten of krimpen met de seizoenen. Of kan meebewegen met de gure bergwind zonder dat het scheef trekt of barst.
Verrassend voor ons: de talloze magnifieke muurschilderingen uit de 16de eeuw. En zo sfeervol, warm en gezellig is deze kerk. Ik kon hier wel blijven kijken. Het hout zorgt bovendien voor een heel andere akoestiek dan in onze stenen kerken. Stemmig!
Parochiekerk
De kerk van Ringebu is gewijd aan de heilige Lars (Sint Laurentius). Zijn houten beeld (12de eeuw!) staat vooraan naast het koor. Als we buitengaan, ontdekken we achteraan de gebeds- en liederenboeken, netjes op een rij voor de volgende eredienst. Het lijkt me absoluut geen straf om in deze prachtkerk een viering bij te wonen. Met frisse tegenzin verlaten we deze magische plek.
Doen in de buurt van Ringebu:
- genieten van de autorit door het schilderachtige Gudbrandsdalen naar het noorden
- een klein uur verderop rechtsaf slaan naar het Nationaal Park Rondane, de streek waar Ibsen het verhaal van Peer Gynt situeerde. Reserveer daar een verblijf van enkele nachten. Deze onbeschrijflijk mooie hoogvlakte was voor mij de grootste verrassing tijdens onze trip.
Borgund (circa 1180)
Ringebu blijkt niet de enige fantastisch gelegen staafkerk te zijn. Als we enkele dagen later langs de Westfjorden bollen, steken we de Sognefjord over naar Laerdal. Via enkele tunnels komen we bij Borgund Stavkyrkje, een staafkerk uit 1180 waar ik met open mond naar sta te kijken. Het donkere silhouet van de torentjes en drakenkoppen steekt scherp af tegen het weelderige groen errond. De kerk is pas geteerd en walmt een doordringende geur uit. Het smerige zwartbruine goedje dat het hout moet impregneren is rijkelijk aangebracht. Dat ondervindt één van de bezoekers voor ons die gezegend wordt met enkele neervallende druppels teer.
Borgund vond ik één van de meest sprookjesachtige staafkerken als je kijkt naar de buitenkant van de kerken!
Unieke schoonheid
Wat ik het mooiste vond aan Borgund? Het indrukwekkende silhouet van de pas geïmpregneerde kerk, de drakenkoppen op het dak, de ligging tegen de heuvel tussen het groen, het feit dat kerk zo goed bewaard gebleven is. Binnen is het aardedonker en geheimzinnig, er zijn geen ramen of zitbanken. Je snuift echt nog de sfeer van de begintijden op. En bij de deur siert kunstig Vikingen-houtsnijwerk met halmen, bloemen- en dierenmotieven de deur. We wandelen nog even rond de unieke buitengalerij die de paalconstructie mee overeind houd. Super- mooi!
Wandelen in Borgund
Borgund StavKyrkje is één van de beroemdste en meest karakteristieke staafkerken. En dat merk je ook aan de bezoekersparking en het feit dat er zelfs een bezoekerscentrum is waar je info krijgt over de geschiedenis van de Noorse staafkerken. Toch blijken heel wat bezoekers maar heel even bij de kerk langs te gaan. De meesten leggen een stuk af van de beroemde wandelweg/pelgrimsroute Kongevegen. Ook een aanrader! Natuur- en cultuurtip!
Doen in de buurt van Borgund
- Lærdalsøyri bezoeken (30′ rijden van Borgund) – het oude stadje met de gekleurde houten huizen is super-charmant , je kan er ook een zalmkwekerij bezoeken.
- Koop verse aardbeien,fruit of groente langs één van de kraampjes langs de weg
- Stevig wandelen langs een stuk van de Kongevege, de Koningsweg
- Als je de fjord oversteekt, vind je in Kaupanger nog een (minder mooie) staafkerk (reken een uur rijden)
- Voor de ‘koningin der staafkerken’ rijd je nog een uurtje verder naar Urnes, daar vind je ( na opnieuw de ferry te nemen) deze UNESCO-staafkerk
Uvdal
Een derde topper was voor ons de staafkerk van Uvdal. Niet de huidige kerk van Uvdal. Die zagen we eerst. Dat is een teleurstellende nep-staafkerk. Nee, opnieuw moet je een stuk van de doorgangsroute wegrijden, de helling op. En dan troont daar, te midden van een reeks oude huizen en voorraadschuren, het historische prachtexemplaar van Uvdal. Blijkt dat de huizen op het glooiende terrein in de buurt van de kerk zijn samengebracht en zo een soort openluchtmuseum vormen. Een beetje kunstmatig, maar ze passen wonderwel bij de oude staafkerk die ook een staafvoorraadschuur heeft.
Prachtig in de natuur gelegen, de staafkerk van Uvdal. Ook weer met poortdoorgang en ommuurd.
Meer dan een staafkerk
Reserveer zeker een halve dag voor een bezoek aan dit kleinschalige maar mooie openluchtmuseum. In de oude huizen op palen ervaar je en lees je hoe de Noren leefden en op welke manier hun huizen gebouwd werden. Ook de oude, beschilderde Scandinavische kasten vond ik fascinerend.
Bij dit openluchtmuseum hoort ook een museumshop(je) waar je iets kleins kan eten en drinken en handgebreide souvenirs kan kopen. Aan Noorse prijzen, natuurlijk.
Doen in Uvdal:
- Eet er pannenkoeken en drink er thee of picknick bij de oude staafkerk.
- Vergelijk de oude met de nieuwe Uvdal Kyrkje
4x ook de moeite
Lom(1160)
Lom is een bruisend stadje aan de rivier de Otta. Het ligt op een belangrijk kruispunt van wegen, dus veel reizigers stoppen hier om iets te eten, zich te bevoorraden, outdoorkledij te shoppen of even de benen te strekken. Bijna pal in het centrum vind je ook deze beroemde staafkerk. Qua ligging dus helemaal anders dan de vorige drie. En ook wel heel druk bezocht.
De staafkerk van Lom is voor velen de mooiste staafkerk in Noorwegen. En, eerlijk is eerlijk, de kerk is wel imposant. De drakenkoppen in het houtsnijwerk van het dak vielen mij het meest op. Eigenlijk zijn het slangenkoppen, zoals je die ook op de snekken van de Vikingen vond (snek/snake). Zij zouden de boze geesten verjagen. Het Germaans en het nieuwe christelijke geloof vermengen zich in de oude staafkerken. Kruis en drakenkoppen of runentekens vind je hier broederlijk naast elkaar.
Net als de kerk in Ringebu is deze kerk nog altijd in gebruik. Als je pech hebt, is er een dienst bezig en kan je dus niet binnen.
Verval en wederopbouw
Doen in de buurt van Lom
- ziplinen boven de woeste Ottarivier
- shoppen (wandelschoenen en regenjasjes)
- wandelen langs de Otta
Torpo (1160)
Torpo Stav Kyrkje is de oudste en de enige originele staafkerk in de Hallingdalvallei. Net zoals bij de meeste staafkerken gingen er in latere eeuwen stemmen op om de kleine donkere en robuuste kerk te pimpen met een nieuw plafond, ramen en een nieuwe galerij. Maar na protest van de Vereniging voor Oude Monumenten bouwde de gemeente op het naburig terrein een nieuwe kerk. Net zoals in Borgund: ook hier vind je de twee kerken vlak naast elkaar.
Uniek aan deze kleine staafkerk is dat een runeninscriptie op de koorafsluiting vertelt wie de kerk gebouwd heeft, een zekere Torolf: “Þórolfr maakte deze kerk. Ásgrímr, Hákon, Erlingr, Páll, Eindriði, Sjaundi, Þórulfr. Þórir gesneden. Ólafr.”
Gaupne
De oude kerk van Gaupne in Sogn og Fjordane is gebouwd rond 1650. Zij bestaat echter uit onderdelen van de eerdere staafkerk ( uit 1100) gebruikt zijn. Het is nu een houten kerk met 130 zitplaatsen. De kerk wordt nog gebruikt voor speciale gelegenheden, zoals de jaarlijkse St. Olavsviering. Het interieur zou prachtig beschilderd zijn in rood en geel, maar de kerk was gesloten toen wij er waren.
Doen in de buurt van Gaupne:
- Gaupne is een groter stadje aan de weergaloos mooie Sognefjord en Lustrafjord. Gewoon rond de fjord rijden en genieten van het uitzicht.
- in de buurt vind je de wereldberoemde staafkerk van Urnes (ferry nemen)
- Rijd landinwaarts, de vallei in, en geniet van de woeste landschappen langs de rivier. Rijd door tot het Breheim senter en boek een gletsjertocht in het Jostedal. Of maak een wandeling tot bij de Nigardsbreengletsjer.
Gol
Deze kerk doemde plots langs de kant van de weg op. Opnieuw een prachtig silhouet! En ook: onderdeel van een openluchtmuseum. Maar jammer genoeg is dit slechts een reconstructie van de originele staafkerk van Gol uit de 13e eeuw. Het is gewoon een kopie van de oorspronkelijke kerk. Het origineel staat nu in het Noorse Museum van Cultuurgeschiedenis in Oslo.
We zijn er niet meer gestopt. Dat is iets voor een volgende keer. In Oslo dan.
Noorse staafkerken bezoeken
De meeste staafkerken zijn in de zomermaanden geopend voor publiek. Maar check toch best even de uren online. In Noorwegen is 17u een courant sluitingsuur. Ook al blijft het in de zomer klaarlichte dag tot 0.30uur.
Bij de bekendste kerken moet je vaak ook wat entreegeld betalen. Maar het zijn redelijke bedragen voor een bezoek aan dit bijzondere Noorse culturele erfgoed. De houten kerken zijn zo uniek in hun ontwerp en bouw, en ze bieden een interessante inkijk in de religieuze en culturele geschiedenis van het land. Ik vond het super-intrigerende bouwwerken. Daar is de link met de Vikingencultuur natuurlijk niet vreemd aan. Maar gewoon ook het feit dat elk stuk hout zorgvuldig is uitgekozen en met de hand is verwerkt en bewerkt, wekt ontzettend veel bewondering en respect op. Een must-see!
Extraatje: 3x moderne kerken
En voor wie zich afvraagt hoe de hedendaagse kerken er dan uitzien – tijdens onze rit kwamen we ook al wel eens een gewone kerk tegen, soms onmiddellijk naast de staafkerk die nog overeind bleef, soms alleenstaand in een prachtig kader. Over deze laaste categorie gaat het hier. Vooral de kerken in Nes en Geilo maakten indruk. Of wat denken jullie?
Nes
Hjerkinn
De Eysteinkyrkje, gebouwd voor reizigers en pelgrims, stamt uit 1969 en ligt op de grens van Hedmark, Oppland en Sør-Trøndelag. De naam verwijst naar koning Eystein Magnusson (1103 -1123) die de eerste kerk in deze regio liet bouwen. De architect van dit moderne kerkgebouw is Magnus Poulsson. Hij liet zich voor het silhouet inspireren door de nabijgelegen berg Snøhetta. De grondstoffen voor het beton waaruit de kerk is opgetrokken komen uit de streek. Als de zon schijnt kun je pyriet uit de mijn van Hjerkinn zien glinsteren!
Wandelen langs het Olavspad
Een tip: De kerk ligt langs de oude de pelgrimsroute van Oslo naar Trondheim. Het Olavspad is misschien wel één van de meest bijzondere pelgrimsroutes in Noorwegen en doet me denken aan de Compostela-routes bij ons in West-Europa. De route werd vernoemd naar koning Olav II die in 1030 tijdens een veldslag stierf. Hij werd begraven aan de oever van de Nidelva-rivier in Nidaros, het huidige Trondheim. Al spoedig deden verhalen de ronde over wonderen in de buurt van Olav’s graf en hij werd heilig verklaard (1164). Toen kwam de stroom pelgrims pas goed op gang en Trondheim werd één van de belangrijkste bedevaartbestemmingen van de middeleeuwen. Met de reformatie was het echter over en uit voor de bedevaarders. Sinds enkele decennia is de route echter terug populair. Het Olavspad loopt grotendeels over onverharde paden en landelijke wegen en zou heel erg mooi zijn. Vele mensen leggen ook gewoon een stukje van de route af. Langs bossen en veenmoerassen, door bergpassen en dun bevolkte valleien ,oude grafheuvels en runenstenen…
Geilo
Heel indrukwekkend is deze moderne Geilo Kultuurkyrkje. Ze is zowel kerk als cultuurcentrum en dateert uit 2010. Er kunnen 280 tot 500 mensen zitten tijdens de eredienst of een concert. De plek is super sfeervol, met uitzicht op het water en een kerkhofpark omringd door dennen, berken en lupinenweides. Een wandelpad omcirkelt het domein. De ideale plek om even halt te houden. Naar de stilte te luisteren. En vol dankbaarheid tot rust te komen.
Ook leuk om te lezen:
Mooie foto’s en heerlijk dat jullie zoveel staafkerken hebben gezien. Ik ontdekte ze door het boek van Lars Mytting (https://www.leuvenleest.be/leestips/de-zusterklokken-roman-een-kennismaking-met-de-noorse-staafkerken), boek is volgens mij gebaseerd op die van Borgund met zijn drakenkoppen.
Zou zeker kunnen! Zo bijzonder vind ik ze, die staafkerken. Heel knap gebouwd. Fascinerend!
Prachtig!
Zeker!
Wat leuke kerkjes, leuk om eens te zien.
Heel anders dan onze kerken, niet?
Inderdaad.