Uit-tip: de school met de mooiste art nouveau-wintertuin (OLV-Waver)

Belgische scholen hebben een goede naam. Omwille van hun degelijk onderwijs. Maar het St.-Ursula-Instituut in OLV- Waver is wel héél bijzonder. Ooit was dit immers een top notch meisjespensionaat met internationale uitstraling. Met als visitekaartje de aller-allermooiste art nouveau-wintertuin ooit. Naast dit betoverende architecturale meesterwerk, zijn er ook nog massa’s unieke en uitstekend bewaarde zalen, gangen en salons te bewonderen. Voor de vuist weg: de Bloemengang, de Alpengang, de pianogang, de Lafontainerefter, de kerk… Ideaal voor een dagje uit als je van bijzondere verhalen en uniek erfgoed houdt.

Update mei 2024:  na een sluiting van anderhalf jaar is de gerenoveerde wintertuin nu terug open voor het publiek. Na de recente restauratiewerken kan deze erfgoedsite er weer voor enkele decennia tegen. Evenals de fantastische wintertuin: ook de 15.000 vloertegeltjes werden één voor één onder handen genomen en kregen een stabielere ondergrond.

Maar nu: het verhaal van de school…

Art nouveau-pensionaat

De school in Onze-Lieve-Vrouw-Waver ontstond heel geleidelijk. Op vraag van de dorpspastoor (1841) startten 8 ursulinen van Tildonk een basisschool  – met 4 klasjes van elk 10 leerlingen. Daarnaast was er ook betaald kostschoolonderwijs – om de nodige financiën in het laatje te krijgen.  Later kwam er een normaalschool (lerarenopleiding) bij, op vraag van de bisschop van Mechelen. Nog later werd de school uitgebreid met een ‘humaniora’, technisch onderwijs en beroepsonderwijs.

Rond 1900 had het Ursulinenpensionaat in OLV-Waver lokaal maar ook internationaal zo’n goede reputatie dat een stevige uitbreiding van de schoolgebouwen nodig was. En dat gebeurde in stijl. Meer bepaald: in art nouveau stijl. Gewaagd modern in die tijd. Er kwam een juweeltje van een wintertuin! Maar ook de rest van het schoolinterieur werd met veel zorg ingericht: prachtige muurschilderingen in de refters, gangen en ‘parloirs’, deuren en ramen met brise-vues in geëtst glas, vloermozaïeken en meubilair om ‘u’ tegen te zeggen,… En dat alles met één doel: het verblijf van de jongedames in opleiding zo stimulerend, stijlvol en aangenaam mogelijk te maken. En hun ouders te imponeren. Kijk even mee:

Meer over de Ursulinen en het St.-Ursula-instituut

Ursula

De Heilige Ursula gaf haar naam aan de orde van Ursulinenzusters, een kloosterorde met onderwijsafdelingen overal ter wereld. Volgens de legende zou de mooie koningsdochter Ursula met haar gevolg naar Rome getrokken zijn om een gedwongen huwelijk met een niet-gelovige bij de paus aan te klagen en af te wenden. Onderweg in Keulen botste ze echter op Attila de Hun. Dat liep natuurlijk slecht af, want na zijn aanzoek weigerde Ursula ook met hem te trouwen en werd ze met pijl en boog gedood. In de 16de eeuw stichtte de adellijke Angela Merici de Ursulinenorde. Ze noemde die naar de dappere prinses-heilige. De orde wijdde zich aan de christelijke opvoeding en opleiding van meisjes.

En dat is dan ook de link met het St.Ursula-instituut in OLV-Waver.

Het publiek van het St.Ursula-pensionaat

Het St. Ursula-instituut was een kostschool: je kon er alleen maar naartoe als je ouders wilden (en konden) betalen voor je ‘kost’ en verblijf.  Iedere leerling bracht zijn eigen bestek, eierdopje en servet mee. En bleef weken- of maandenlang op school. Iets wat we ons nu nog moeilijk kunnen voorstellen.

Rond 1900 betaalde je 300 goudfranken kostgeld. Ter vergelijking: de gemiddelde arbeider verdiende 1 goudfrank per maand. Maar kinderen uit het dorp konden in ruil voor hand- en spandiensten op het kloosterdomein, gratis een praktische opleiding krijgen.

Internationale klasse

Rond 1900 had de school een grote internationale uitstraling. Het onderwijsniveau, de goede bereikbaarheid, de ligging in een gezonde landelijke omgeving en de mooie architectuur waren belangrijke troeven. Ongeveer 1/4de van de leerlingen kwam toen uit het buitenland, tot zelfs uit Brazilië. Deze internationale ‘pensionaires’ arriveerden vaak per boot in Antwerpen. Vandaar ging het naar OLV-Waver. De hutkoffers waarin hun kledij opgeborgen was, werden na het uitpakken in de kelder van de school bewaard.

Ook de gegoede burgerij in België stuurde haar dochters naar het prestigieuze pensionaat. En de voertaal? Dat was Frans natuurlijk . Eind 19de eeuw was dit nog een wereldtaal. Maar zelfs in de jaren ’40 van de vorige eeuw moest mijn moeder nog 3 schooldagen per week Frans spreken in een Leuvens pensionaat.

Het leven op kostschool

De bloeiperiode van de school (en van de meeste internaten) was die tussen de twee wereldoorlogen, het interbellum. Toen waren er 600 leerlingen. Op school kregen de meisjes ‘kennis en kunde’, christelijke leer, savoir-vivre en muziek. Voor jongedames van goede afkomst was het belangrijk dat ze de etiquette kenden: ze leerden goede tafelmanieren, salondansen, aangenaam te converseren,  ze waren ‘bien chaussée et bien gantée’, leerden een huishouden aan te sturen en een gezelschap te onderhouden door piano te spelen.

Eerst naar de mis

Dat de dag om 6u ’s ochtends begon met het buitenzetten van de nachtemmer en dat de ‘pensionaires’ nog voor het ontbijt naar de mis gingen, kom je te weten via de leuke interactieve borden die in de gang naar de slaapzaal staan opgesteld. Ook dichtbij de slaapzaal: de schoolkapel. Handig als je vanuit je bed letterlijk naar de kapel moet ’s ochtends. De zusters hadden een eigen ‘oratorium’, oorspronkelijk gingen ook leerlingen daar bidden, maar al snel werd het daar te klein.

Bezoek in de parloir

Een 200-tal zusters waren in de weer om de ‘juffrouwen’ te onderwijzen en voor hen te zorgen. Want de meisjes zagen hun ouders nauwelijks. Vooral de buitenlandse gasten verbleven soms twee tot drie jaar op school zonder naar huis te gaan. Als de ouders uit Brazilië, Canada, Spanje, Zwitserland,… op bezoek kwamen, werden ze ontvangen in prachtige ‘parloirs’ – spreek- of ontvangstkamers. De art nouveau – wintertuin was er daar één van. Maar het is dan ook de parel aan de kroon van het instituut.  Bijna even imposant is ook de marmeren staatsietrap. Opnieuw een visitekaartje van de school. Nu nog steeds verboden terrein voor de leerlingen.

De mooiste art nouveau-wintertuin van Vlaanderen

Verborgen achter binnenramen in gezandstraald glas, schitteren de betoverende kleuren van de glas-in-lood koepel van de wintertuin. Overal om me heen zie ik bloemen: op de deurklinken,  het houten meubilair, de stoelen, de vloer. Deze betoverende glazen kamer dateert van 1900 en was bedoeld als prettige – en imponerende –  ontvangstruimte voor bezoekers.

Ouders konden hier in een aangename en stijlvolle omgeving hun dochter spreken. Of er ook knuffelen bij was, durf ik betwijfelen. Het was een gemeenschappelijke ontvangstkamer, dus veel privacy was er niet. Maar de (onbekende) architect zorgde voor grote kurken boomstronken met planten. Een achttal stronken verdeelde de ruimte in kleinere hoekjes waardoor de families toch een beetje afgeschermd zaten.

BinnentuinMiddenin de ruimte staat er een porseleinen fontein waarin vroeger het water klaterde. Ze past perfect in het weelderige binnentuin-plaatje. Het zacht-tinkelende geluid van de waterdruppels bracht zeker verkoeling. Naast de planten en varens lijken alle bouwmaterialen en meubelstukken wel te groeien en bloeien, van de florale motieven van de luster en muurlampjes tot de Zweedse stoelen en de vloertegels.  Bijzonder zijn ook de glazen tafelbladen: hun functie was om de sprookjesachtige koepel luisterrijk te weerspiegelen. Van marketing hadden de zusters dus ook wel kaas gegeten. Of waren ze gewoon enorm trots op hun ontvangstruimte?

Art nouveau-bloemenmotieven overal: op de plantenstaanders, de ramen en de vloer van Villeroy&Boch

Modern en vooruitstrevend

De school toonde haar vooruitstrevendheid door voor de art nouveau, de toenmalige nieuwe stijl, te kiezen. Victor Horta’s credo was “Beau pour les yeux, grand pour l’esprit, satisfaisant pour le coeur” en deze ideeën pasten helemaal in de onderwijsvisie van de toenmalige ‘mère superieure’. Ze wilde een mooie, stimulerende omgeving creëren voor leergierige studentes. Aanschouwelijk onderwijs was het motto. Een comfortabel gebouw met veel licht, dynamiek en aangename  ruimtes moest dit ondersteunen. Want een verblijf in een prachtige context zou ook de morele en spirituele ontwikkeling ten goede komen.

Art nouveau-koepel

De blikvanger in de wintertuin is  natuurlijk de koepel in glas-in-lood. Doordat het om een dubbele koepel gaat, raakt de ruimte minder gemakkelijk oververhit. Aan de buitenkant zie je de sierlijke staalstructuur met gewoon wit glas, binnenin bewonder je de tweede koepel met de schitterende glas-in-lood ramen. Het Tiffany-glas uit Amerika zorgt voor een diffuse verspreiding van het licht. Betoverend!

Symboliek

Als je naar de twee uiteinden van de koepel kijkt, ontdek je aan de ene kant de opkomende zon en de reiger in actie bij het begin van de dag, aan de andere kant kondigen de uil (symbool van wijsheid) en de gesloten waterlelies en irissen de avond aan.  Boven je hoofd slingert een weelde aan capucijntjes zich over het gewelf en de zwaluwen roepen een dag vol leven en lente op. Tegelijkertijd staan de zwaluwen ook symbool voor de terugkeer naar het nest : deze trekvogels keren elk jaar in de lente terug naar dezelfde plek. Een troost voor de meisjes die hier maanden- of jarenlang verbleven? Een beeld voor de terugkeer naar het nest als de ouders op bezoek kwamen? Of een verwijzing naar de leuze van de school ‘On y retourne toujours’ – door de leerlingen vaak aangevuld met ‘quand-même’ ?

De uil vliegt in het schemerlicht, de maan duikt op en de bloemen sluiten zich: het is avond.

Authentieke materialen

Zoals bij Horta, stralen alle elementen in het interieur van de art nouveau-wintertuin in OLV Waver  dezelfde liefde voor de natuur uit: de luchters, de vloeren, het meubilair. Bovendien werd alles in kwaliteitsmaterialen uitgevoerd, en door de eeuwen heen zorgden de zusters voor een optimaal onderhoud, zodat zelfs de stoelen die je vandaag ziet nog authentiek zijn.

In de gangen rondom de wintertuin kuier je langs muurschilderingen die de omliggende steden met hun bezienswaardigheden weergeven. De ideale ‘Visit Flanders’ -campagne moet dat toen geweest zijn.

De school: een stimulerende leeromgeving

Natuurlijk kwamen de meisjesstudenten zelf niet zo vaak in de wintertuin. En dat geldt ook voor andere ruimtes in de school. Zoals de eretrap en de feestrefter van de zusters. Of de Alpenzaal, met prachtige muurschilderingen en authentiek meubilair in Empirestijl.

Inspirerend interieur

Daarnaast zijn er de lokalen en gangen waar leerlingen wél dagelijks verbleven. Zoals de leerlingenrefter met pedagogisch verantwoorde lessen van de la Fontaine aan de muur. Vier keer per dag aten de leerlingen hier in lange rijen aan marmeren tafels. Polsen netjes op het koude marmeren blad. Persoonlijk bestek, eierdopje, servet en servetring in de eigen tafella. En een surveillante aan het hoofd van de tafel. Zodat er stilte was tijdens het eten. En de kom met afwaswater netjes werd doorgegeven tot bij de laatste in de rij. Ik wil me niet voorstellen hoe het afwaswater er tegen dan moet hebben uitgezien :). Nu eten de leerlingen nog steeds in die refter, aan dezelfde marmeren tafels. Vier keer per week.

Daarnaast zijn er de vele ‘didactische’ gangen. Waar de school via de interieurdecoratie en muurschilderingen de buitenwereld probeerde tot bij de leerlingen te brengen. Afbeeldingen van andere regio’s, continenten, bloemen en planten… Of een rariteitenkabinet met opgezette dieren en gedroogde insecten. Uniek moet het geweest zijn om in een tijd zonder TV of internet de wereld in kleurige taferelen dagelijks voorbij te lopen!

Artistiek onderwijs: muziek, toneel, voordracht

Ook artistieke ontwikkeling was belangrijk. Er waren toneel-, voordracht-, zang- en muzieklessen voor de jonge dames. Hoe belangrijk het muziekonderwijs was, merk je aan het feit dat er zelfs een hele pianogalerij is,  met 35 buffetpiano’s! Hier oefenden de kostschoolleerlingen voor het verplichte vak muziek, terwijl de surveillante op de gang heen-en-weer liep. Oorspronkelijk lag de galerij naast de wintertuin en had ze een koepel. Het getingeltangel op de piano’s beviel het bezoek blijkbaar minder en daarom werd ze verplaatst…

De muzieklessen ( door getalenteerde zusters) bleken ook van topkwaliteit te zijn. Je kon hier zelfs je conservatoriumdiploma piano of viool halen, dankzij de samenwerking met de conservatoria van Brussel en Antwerpen en met het Lemmensinstituut van Leuven.  Naast piano of viool kon je hier ook cello ,accordeon, mandoline,banjo, klassieke gitaar en uitzonderlijk ook orgel leren spelen. Fantastisch, toch?

Ook vandaag kunnen leerlingen nog een halfuurtje piano boeken in de galerij. Maar of er nog veel interesse is?

Sint-Ursula-Instituut vandaag

Het internaat bestaat niet meer, maar dagelijks stroomt er nog een massa leerlingen (zo’n 1800)  in blauw uniform de school binnen. En buiten natuurlijk :). Niet alleen meisjes, ook jongens zijn nu toegelaten.

De normaalschool is verhuisd naar Thomas More in Mechelen.

Sinds 1990 is een gedeelte van de school Vlaams erfgoed. Want het aantal zusters nam af (er zijn er nu nog 15). En de onderhoudskosten liepen op.  Stichting Kempens Landschap ondersteunt sinds enkele jaren deze prachtig erfgoedsite. Zij ontwikkelden ook een nieuw interactief belevingsparcours dat je zowel individueel als in groep kan doen. De wintertuin blijft het klapstuk van het domein van 10 hectaren. Maar daarnaast is het heerlijk tijdreizen in de vele wonderlijke gangen en ruimtes van het vroegere meisjespensionaat.

En misschien klopt het wel: ‘On y revient toujours…’

Praktische info

• Individueel bezoek: op vrijdag, zaterdag en zondag van 13 uur tot 17 uur – €13 pp (volw), €2 kinderen. Je wandelt door de school op eigen ritme en volgt het parcours van een audiotour dat ook een aantal boeiende interactieve opstellingen omvat.
• Groepsbezoek: op afspraak van dinsdag t.e.m. zaterdag van 9u30 tot 16 uur en op zondagvoormiddag.  Een gids leidt je groep rond en je krijgt nog extra ruimtes te zien zoals de La Fontainerefter, de Kerkgang en kloosterkerk, de Bloemengang en de unieke pianogalerij.
• Meer info over de bezoekformules en tickets. 

Lees ook:

• Het unieke Hortamuseum, in Victor Horta’s eigen huis
• Het art nouveau stadspaleisje van baron Solvay
• Het Joris Lens-huis , een modernistische parel van Huib Hoste
• De geheimen van de Keizersberg in Leuven
• Architectuur spotten in Luik