Kerselare: een buitenissige brutalistische kapel

In Kerselare (bij Oudenaarde) staat een kapel. En wat voor een. Een boud brutalistisch bouwwerk. In beton dus, en met indrukwekkende afmetingen. Verguisd of gekoesterd? In elk geval is de kapel, getekend door de Gentse architect Juliaan Lampens (1926 -2019),  ondertussen een beschermd monument. Wij kwamen er bij toeval, omdat we de woning Van Wassenhove in Sint-Martens-Latem (van diezelfde Lampens) hadden bezocht. Daar hoorden we dat de woning eigenlijk geïnspireerd was door de kapel. En eerlijk: dit is toch wel één van de meest markante moderne kapellen die ik ooit gezien heb!

Bedevaartsoord Kerselare

Eerst iets over de plek waar de betonkapel van Lampens staat. Duizenden mensen komen al eeuwen naar de Edelaereberg in Kerselare, een gehucht van Oudenaarde. En nu nog steeds. Alhoewel, in dit onwerkelijke coronajaar ligt het  ruime parkeerterrein achter het bedevaartsoord er akelig leeg bij.

Op deze heuvel werd  in de 15de eeuw al een kapel gebouwd. En gewijd aan O-L-Vrouw van Kerselare.  Waarom? Daarover doen allerlei verhalen de ronde. Een pastoor zou hier een miraculeus Mariabeeldje aan een  … kerselaar gehangen hebben. De wonderen lokten vele gelovigen en zo ontstond er een grote Mariaverering in de streek.  Zieken kwamen genezing afsmeken en lieten wassen of zilveren ledematen als ex-voto achter in de kapel. Om Maria te bedanken. Van heinde en ver kwamen (en komen) mensen in de meimaand naar Kerselare om er tot Maria te bidden.

Krok in de kerk

Een wel erg buitenissig ex-voto is de (betonnen) krokodil die in de kapel nog altijd te zien is. Oorspronkelijk zweefde er hier een gedroogd exemplaar, vastgeknoopt aan de balken van de kapelzoldering. Eén van de adellijke kruisvaarders uit de streek, de heer van Pamele, zou het krokodillenlijk meegebracht hebben uit het Heilig Land. Of Egypte. Na een wonderbaarlijke redding van een gewisse dood tijdens een aanval van de krokodil. Meer dan driehonderd jaar later werd het zo stilaan tijd om het verdroogde krokodillenlijf te vervangen door een houten exemplaar. Maar ook dat verdween in een brand in de jaren 1960. Doch de legende leefde verder. En nog altijd verblijft er een krokodil in de kapel van Kerselare. Een betonnen exemplaar, voor alle duidelijkheid. Radio 2 wijdde er ooit een speurtocht aan.

Kolossale kapel

Zoals de meeste historische gebouwen werd de15de eeuwse houten kapel van Kerselare in de loop der eeuwen een aantal keren vertimmerd en vergroot. Tot ze in 1961 jammer genoeg afbrandde. Prompt schreven kerkfabriek en gemeente een internationale architectuurwedstrijd uit. Van de 10 kandidaten was het de Gentse architect Juliaan Lampens die won met zijn gedurfd en spraakmakend ontwerp in louter glas en beton.  In 1965 werd de eerste mis opgedragen in de nieuwe kapel O-L-Vrouw van Kerselaar. Niet iedereen kon de stijl smaken.  Maar nu er stilaan meer waardering komt voor het brutalisme, is de oversized ‘kapel’ al sinds 2009 beschermd.

 

Betonnen schuilplaats

Toen ik de kapel voor het eerst zag opdoemen, sprong één ding me vooral in het oog: het reusachtige schuin aflopende dak. Een grijze, strakke luifel die een scherp silhouet vormt tegen de lucht en het groen errond. De afmetingen maken het geheel enorm imposant. Mensjes verdwijnen in het niet onder de beschermende kap van dit oord van gebed.

Alleen het sobere kruis en de klok  aan de buitenkant verraden dat het hier om een kerkelijk gebouw gaat. De reusachtige glaspartij maakt nieuwsgierig naar meer. Hoe ziet dit gebouw er aan de achterkant en langs binnen uit?

En hoe groot het contrast tussen groen en beton vooraan ook lijkt,  als we rond de kapel wandelen, blijkt dat ze in een soort symbiose leeft met haar omgeving. Naar achteren toe lijkt de kapel zelfs in haar omgeving op te gaan.  Het dak helt mee met de heuvel. Er zijn geen regenpijpen maar af en toe hoor ik druppels tikken. Via de steile dakhelling vloeit het regenwater op een natuurlijke manier naar een waterpartij die het gebouw doorsnijdt. Een soort bassin waarin gelovigen duidelijk probeerden om hun gezondheid af te kopen door geluksmuntjes erin te gooien.  Ik ben nieuwsgierig naar wat volgt en zie de onderbroken daklijn nog dieper naar de grond hellen, om opnieuw uit te monden in een bassin. Met een eenvoudige maar treffende blikvanger:  een harmonisch geplaatste ronde betonnen structuur. Een verwijzing naar een doopvont? De soberheid en puurheid doen Japans aan.

Het beton langs deze kant van het gebouw oogt verkleurd en verweerd, mos kruipt tussen de plooien ervan. De natuur verweeft zich met het menselijk bouwsel en neemt de hoofdrol over in het groen rondom.

Ik kijk en zwijg.

Stilte – inkeer – rust.

Interieur

Als de waterpartijen de hardheid van de eerste indruk al verzachten, dan doet het interieur dat nog veel meer. Ondanks de koele materialen van glas en beton straalt de ruimte iets warms, geborgens en ingetogens uit. Het steeds wisselende lijnenspel van de bekisting in de betonmuren betovert zelfs. Maar het meest fascinerende is de magistrale vierkanten lichtkoker net boven het altaar.  Hij doorbreekt de hellende lijn van het dak en verbindt hemel en aarde. Zo sober, maar tegelijkertijd  monumentaal en indrukwekkend.  Less is more.

Warm licht speelt ondertussen met de ribbels van de betontextuur.

Eenvoud en essentie. Een ruimte die niet ‘zomaar een dak boven wat hoofden’ is, maar een kunstwerk dat cultuur en natuur verbindt.

Glasramen

Tegen de zin van Lampens in werden er extra-elementen aan het interieur toegevoegd: glasramen,  stoelenrijen,….  Je merkt nu nog dat dit wringt met het minimalistische concept van de kapel. Het gerucht gaat dat Lampens zo boos was dat hij nooit meer een voet in de kapel zette.

Eerlijke essentie van ruw beton

Juliaan Lampens ontwierp na de kapel nog enkele andere gebouwen in dezelfde unieke stijl. En kreeg faam in architectuurkringen. Nochtans zette hij voor 1960 vooral traditionele landhuizen neer. Het was Expo 58 die hem inspireerde om vanaf dan resoluut voor beton te kiezen. En de mogelijkheden ervan te onderzoeken. Op dit moment is het huis dat hij in Sint-Martens-Latem bouwde zelfs opgenomen in de internationale lijst van Iconic Houses, waarop voor België ook o.a. Villa Empain, het Hortamuseum en het Joris Lens-huis in Mechelen prijken.

Woning Van Wassenhove (1974)

Het verhaal gaat dat de leraar die Lampens vroeg om een huis voor hem te bouwen, dat deed omdat hij totaal weggeblazen was door de brutalistische kapel van Kerselare. Hij droomde van een huis in dezelfde stijl. En inderdaad, de woning Van Wassenhove in Sint- Martens-Latem is duidelijk een broertje van de kapel in Kerselare. Het huis lijkt wel een schuilplaats te midden van de natuur te zijn. Jammer dat er ondertussen buren vlakbij wonen. Het spelen met geometrische vormen, onbekleed beton, water,  groen en glas …het komt allemaal terug.

Vooraan lijkt de woning een soort bunker, de woonruimte binnenin geeft je dan weer de indruk dat je zo goed als buiten leeft. Het  terras is via de glaswand een uitloper van het interieur. Op  enkele spaarzame meubelstukken na is hier niets van decoratie te bespeuren.  Alle aandacht gaat naar de pure vormen, de natuur, en het spel van het licht op de verschillende texturen.

In de beperking toont zich de meester.

Respect!

NB: Het verrassende is dat je in de woning Van Wassenhove kan logeren. Ze is eigendom van de Universiteit Gent en wordt beheerd door het museum Dhondt- Dhaenens dat het via Airbnb verhuurt.

Praktische info:

• O.L.Vrouw-van-Kerselarekapel: Edelaereberg, Kerselare
• Woning Van Wassenhove Brakelstraat 30 Sint-Martens-Latem

Ook leuk om te lezen:

• Over een modernistische kapel, een oude watertoren en andere bijzondere bezienswaardigheden in Middelkerke
• De Technische School van Henry van de Velde: verborgen modernistische architectuur in Leuven
• De sierlijke art nouveau van het Hortamuseum in Brussel
• Een bijzonder staaltje modernistische architectuur van Huib Hoste