Over een verborgen boekentoilet en een boekenkathedraal

Tijdens een citytrip loop je soms een straat in zonder al te veel verwachtingen, en dan… wauw. Dat overkwam ons ook in hartje Antwerpen. Daar ontdekten we in de buurt van het Hendrik Conscienceplein twee verborgen historische parels. Verscholen achter de grote poort van een monumentaal herenhuis aan de Oude Beurs troffen we  de Hofkamer aan,  een pronkpaviljoen uit de 18de eeuw.  Mèt boekentoilet. En even verderop, in de Erfgoedbibliotheek Conscience, verbergt zich de donkere en geheimzinnige Nottebohmzaal, één van de meest prestigieuze bibliotheekruimtes van België.  Als je niet weet dat ze er zijn, loop je er zo voorbij.  Zonde toch. Vanaf nu komt daar verandering in!

Op bezoek in de Hofkamer

Een uit de kluiten gewassen herenhuis zoals er wel meer in de buurt van de Grote Markt van Antwerpen te vinden zijn. Een imposante poort. En een bordje dat verraadt dat Herita vzw, een Vlaamse erfgoedorganisatie, hier huist. Maar als de zware, houten deur openzwaait, stap je bijna letterlijk een andere wereld binnen. Weg stadsdrukte. Weg trams. En weg geroezemoes. Plots hoor je… vogels. In hartje Antwerpen. Ze zingen alsof ze nooit anders gedaan hebben.

Voor ons ligt een kleine, ommuurde tuin. Rustig, bijna sereen. De geur van vochtige aarde mengt zich met die van vers groen. Er is een kleine wadi en de clematis bloeit . En daar, frontaal in ons gezichtsveld en aan het einde van het pad, zie ik een charmant gebouw: de Hofkamer. Letterlijk een tuinkamer. Maar wat voor een!

Een tuinkamer met grandeur (en een tikje drama)

De Hofkamer is een klein juweeltje. Aan de buitenkant imponeert het classicistische ritme van de ramen en het opvallende vergulde uurwerk. Er bovenuit verrijst nog een verfijnd armillarium (een hemelbol) als kers op de taart.  De gevel verraadt wanneer het pand werd heropgebouwd “MDCCLXXII” (1772) en de twee beelden van de Wildeman en de Wildevrouw verwijzen duidelijk naar de wapendragers op het Antwerps stadswapen.  Volgens de legende waren zij de eerste bewoners van Antwerpen, zeg maar: de Antwerpse Adam en Eva. Francis van den Bogaert, de man die de tuinkamer liet verbouwen, was duidelijk een trotse  – en vooral ook welstellende – Antwerpenaar.

Pronkzaal

Zodra je binnenstapt in dit zomerpaviljoen… adem in. Adem uit. Mijn blik vliegt van de exquise gepenseelde festoenen en ramskoppen op de met jute bespannen muren naar het waanzinnige plafond.  Dat is een gigantisch schilderij. Griekse goden tronen samen op een weelderig geborstelde Olympusberg. Dat moet indruk gemaakt hebben! Het is nu nog steeds de grootste plafondschildering op doek in heel West-Europa (65m2)!  Fantastisch detail: check hoe de witmarmeren schouw (met vergulde spiegel, evidemment) overgaat in de plafondschildering. 

De ruimte zelf is niet bijzonder groot, maar is rijk aan sfeer. Elke plank ademt geschiedenis. Hier werden ooit gasten rijkelijk en luxueus ontvangen, er werd vergaderd, onderhandeld, gefluisterd en geroddeld.

De vloer kraakt zacht onder mijn voeten terwijl we de trap naar de boven nemen.

Boekentoilet

Na de rijkdom van de gelijkvloerse verdieping is de eerste verdieping een teleurstelling. Ze werd in de jaren ’60 van de vorige eeuw grotendeels vernield door een brand. Kunstenaar Koen van den Broek mocht de muren van deze ruimte terug aankleden, maar de spaarzame kleurvlakken vormen een groot contrast met de barokke benedenverdieping. Geen gefluister meer van stemmen uit vervlogen tijden hier.  Bijna lijkt mijn tijdreis beëindigd. Ook al pronkt er nog een mooie schouw in cararamarmer – opnieuw met vergulde spiegel. Gelukkig is er nog een leuk merkwaardig curiosum dat veel goed maakt: het boekentoilet.  Dit excentrieke toilet heeft wanden die bekleed zijn met imitatie-boekbanden. In de 18de eeuw was een in-pandig toilet al super-de-luxe, laat staan eentje dat ingericht was als bibliotheek!  Wie hier zijn behoefte deed, deed dat met stijl én status. En wie een eigen wc in huis had, was Iemand.

Francis, zijn huisgenoten… en zijn huis

In het huis aan de Oude Beurs 27 ( “den Wolsack”, vanaf 1621 “de Keyserskroon”) woonde in de achttiende eeuw Francis Adrien van den Bogaert, een welgestelde wolkoopman die ook stadssecretaris van Antwerpen was. Een man met veel invloed dus, een ‘nouveau riche’. Hij  woonde hier met zijn gezin én vijf inwonende personeelsleden. Vijf! Dat zegt iets. Niet alleen over zijn rijkdom, maar ook over hoe belangrijk het huis voor hem moet zijn geweest.

In 1772 gaven hij en zijn echtgenote Maria Anna Roggen architect Engelbert Baets de opdracht om het achterhuis in de tuin te verbouwen tot een luxueus en eigenzinnig zomerpaviljoen. De gevel werd een meter naar voren geschoven en in de nieuwste stijl versierd. Statussymbolen als het vergulde uurwerk -langs buiten én langs binnen te lezen – en het merkwaardige toilet werden bewust toegevoegd aan het kunstzinnige zomerhuis. Want dit was niet alleen een tuinkamer. Dit was zijn trots. Zijn visitekaartje. Met een prachtige pronk- en ontvangstzaal, die de rijkdom, de luxe en het aanzien van de bouwheer in de kijker zette. Zijn ambitie en succes droop letterlijk van de muren.

En eerlijk? Dat voel je. Alles aan deze plek ademt aandacht. Van de rijke materiaalkeuze en afwerking tot het zorgvuldig geplaatste toilet met boekenlook.

De Hofkamer en de kleine binnentuin vormen een leuke plek om bij een drankje even tot rust te komen in de stad en je te laten verrassen door deze kleine oase.

Rondneuzen in de Nottebohmzaal

Even verderop ligt het Hendrik Conscienceplein, een gezellig, bijna Italiaans plein dat ook het eerste autovrije plein van Antwerpen werd. Het is vooral bekend omwille van de Carolus Borromeuskerk, de belangrijkste barokkerk van de Lage Landen. Pieter Paul Rubens was er medeontwerper én decorateur.

Maar wij komen voor de bibliotheek tegenover de kerk. Vanuit de hoogte kijkt Hendrik Conscience (1812-1883), ‘de man die zijn volk leerde lezen’ op ons neer.  Hij groeide op in de Andriesparochie in hartje Antwerpen, ook wel de ‘Parochie van de Miserie’ genoemd – zoveel armoede was er. Maar met zijn roman De Leeuw van Vlaanderen (1838) gaf Conscience de Vlamingen een reden om trots te zijn op hun taal en geschiedenis in een tijd van Franse dominantie. Hij maakte literatuur in het Nederlands populair en toegankelijk voor een breed publiek. Geen wonder dus dat er in Antwerpen, zijn geboortestad, een sfeervol plein én een bibliotheek naar hem vernoemd zijn.

Erfgoedbibliotheek Conscience

De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience is een ware schatkamer voor liefhebbers van boeken en geschiedenis. De leeszaal is een en al rust en is vrij toegankelijk voor het publiek. Je kan er een uitgebreide collectie raadplegen over Vlaamse en Antwerpse geschiedenis, Nederlandse letterkunde en zoveel meer. Het is een ideale plek om geconcentreerd te werken, te lezen of opzoekwerk te doen. Maar wat vele achteloze voorbijgangers én bezoekers niet weten is dat het gebouw ook een van de meest betoverende bibliotheekruimtes – à la Harry Potter –  verbergt, namelijk de Nottebohmzaal.

De Nottebohmzaal: boekenkathedraal

Deze historische bibliotheekruimte, met haar weelderige parketvloeren en imposante houten boekenkasten, lijkt zo uit een sprookje te komen. De zaal herbergt de ongeveer 150.000 oudste boeken van de bibliotheek en een schat aan bijzondere objecten en topstukken die de rijke geschiedenis van Antwerpen en de wereld van het boek tot leven brengen.

Als je de Nottebohmzaal binnenstapt, valt de stad stil achter je rug. Je ruikt oud papier, boenwas en een zweem van tijd. Houten boekenkasten torenen hoog boven je uit, vol eeuwenoude werken die geheime verhalen fluisteren als je lang genoeg kijkt. De houten planken kraken onder je voeten, alsof ze die verhalen willen wakker maken. Stoffig licht valt door de hoge ramen, de vergulde letters op de ruggen van boeken lichten op. Een wereld van fluweel en stilte, waar kennis en mysterie elkaar vinden. Je hoort niets behalve je eigen ademhaling, traag en aandachtig. Hier blader je niet, hier eer je elke pagina. De Nottebohmzaal is geen leeszaal – het is een kathedraal voor het boek. Een plek waar zelfs citytrippers hun pas vertragen. In dit  architecturaal juweel lijkt de tijd stil te staan.

Topstukken

In deze bijzondere ruimte valt er nog meer te ontdekken. Naast boekenmagazijn is dit immer ook een tentoonstellingsruimte van een aantal opvallende en kostbare collectie-items. Deze vier mag je zeker niet missen:

• De globes van Blaeu

Vooraan in de zaal pronken twee imposante globes van Willem Janszoon Blaeu. Eén toont de hemel vol sterren en de andere de aarde zoals men die in de 17e eeuw zag: vol ontdekkingen – en vergissingen (check de afgeplakte fouten). Deze meesterwerken zijn groter dan de gemiddelde salontafel en werden recent gerestaureerd. Oorspronkelijk sierden ze het Antwerpse stadhuis en nu vormen ze een van de blikvangers van de Nottebohmzaal. Google Earth, maar dan in mahonie. Je blijft kijken en dromen… van zeereizen zonder wifi.

• De replica van de Bononiensiskaart

Net voorbij de ingang hangt een meesterlijke blik op Antwerpen anno 1565: een met de hand ingekleurde lithografie uit 1900 van de kaart van Virgilius Bononiensis (1565).  Supermooi, vol details en hier en daar nog een heel klein beetje herkenbaar (de Pagaddertoren). De kaart schetst een mooi beeld van Antwerpen tijdens de economische bloei in de Gouden Eeuw. 

• De Egyptische kast

Centraal in de zaal staat een opvallende en kostbare Egyptische kast met Egyptisch geïnspireerd houtsnijwerk en bloemfineer van exotisch mahoniehout. Op de kast kunnen boekenbanden worden gepresenteerd. Binnenin zitten acht uitschuifbare legborden waarop de boekenbanden worden bewaard.

• Het oudste collectiestuk van de erfgoedbibliotheek

Ongelooflijk maar waar: je vindt hier een 3.000 jaar oude Egyptische papyrusrol, een gift van een schatrijke Antwerpse bankier. De dodenpapyrus vertelt het verhaal van de tocht door de onderwereld van de priesteres Djed-Maät-ious-anch uit Thebe. Het is geen thriller, maar wel een handleiding voor de reis door de onderwereld – inclusief spreuken, hymnen en survival-tips voor het hiernamaals.

Conclusie

Nog op zoek naar een bijzondere historische plek die je ook wat rust biedt in de levendige wereldstad Antwerpen? Zet dan deze twee parels maar op je lijstje. Geen groots spektakel, maar wel ruimte om te vertragen,  te genieten van bijzondere details en binnen te stappen in een wereld waar de tijd even zoek is.

Bonus-tip

Ben je liever zelf  actief en test je graag de smaakpapillen? Reserveer dan een koffie-tasting in de Cross Roast Experience Store om de hoek bij de Hofkamer. Wij werden er een heel stuk wijzer na een uitgebreide proeverij.

Praktische info

De Hofkamer (Oude Beurs 27 Antwerpen ) is alleen op zondag open. Check de site, want soms zijn er evenementen. Er wordt aangeraden om te reserveren, maar de plek is zo weinig bekend dat je gewoon aan de ingang tickets kan kopen. Elke eerste zondag van de maand is er tussen 14 en 16u muziek in de tuin. Een standaardticket kost €6 .

De Nottebohmzaal (Hendrik Conscienceplein 4 Antwerpen ) is deze zomer open voor individuele bezoekers van 1 juli tot en met 15 september 2025, van dinsdag tot en met zondag, telkens van 13 tot 17:00 uur. Een standaardticket kost €8  (incl. audiotour in vijf talen).

Ook leuk om te lezen:

• Een bezoek aan het Spookhotel in het Vrijbroekpark
• Achter de muren van het Hollands College (Leuven)
• De geheimen van de Keizersberg (Leuven)
• Over een blinde hertog, zijn kasteel en de Arenbergs in Leuven
• De Technische School van Henry van de Velde: verborgen modernistische architectuur in Leuven
• Diamant Palace in St.-Gillis: vervlogen glitter en glamour
• Een bijzonder staaltje modernistische architectuur van Huib Hoste